Enformasyon Diyeti Veriyorum

Kriz zamanlarında neyi merak ettiğinizi merak ettiniz mi? Stres anında kime güvendiğinizi biliyor musunuz? İstemsiz yaptığınız hareketler ne söylüyor?

Belirsizliğin katlanarak arttığı bir iletişim ekosistemindeyiz. Sosyal medya platformlarında süratle yayılan bilgi kirliliği, siyasi söylemlerde artan tutarsızlık, kriz dönemlerinde aniden patlak veren söylentiler… güvenilir veri, teyit edilebilir bilgi ve anlaşılır rehberlik arayışını tetikliyor. İnsanlar “enformasyon diyetlerini” yeniden düzenliyor. Belirsizlik altındaki beyin, “yeni ve teyit edici” bilgiyi aramaya yöneliyor.

HADİ SURİYE’Yİ PAYLAŞALIM

Suriye’de iç savaş 13 yıl sürdü. Bitmiş de değil ya, Esad’ın ülkeden kaçmasını milad kabul edersek, bu sürede hayatını kaybedenlerin sayısı 470- 600 bin arasında tahmin ediliyor. Zorla yerinden edilenlerin toplam sayısı 13 milyondan fazla. Yurt dışına kaçanların sayısı 6,2 milyon. Suriye sorununa bunun gibi insani veriler üzerinden bakmak var ki, 3 satırla değil 3 milyon satır yetmez yaşananları ifade etmeye…

Suriye krizine bir de bundan sonra ne olacak bize buradan ne düşecek gözüyle bakmak var… Senaryolardan en aklı selim görüneni seçtim. 13 yıllık trajedinin bir numaralı kazananı Türkiye… Ardından İsrail. Esad’dan kurtulduğu için halk, şimdilik ülkenin çoğunu ele geçirmiş olan Hayat Tahrir eş-Şam (HTŞ)… zindanlarda çürümeye terk edilen muhalifleri de unutmayalım. Altında paylaşım ekonomisi var… bu senaryoda kaybedenler; Suriye’deki Kürtler, Aleviler, Rusya, İran, Hizbullah… Ukrayna için de yükselen kriz anlarında ve sözde barışa 5 kala aynı akıl harekete geçiyor. Ölüler ve yaralılar arasında ülke imarı merak ediliyor.

HAYAT DEVAM EDİYOR… GERÇEKTEN Mİ?

Belirsiz, krizlerle dolu, sosyal ve siyasi çalkantı dönemlerinde insan davranışlarının nasıl şekillendiği sorusu, akademik ve medyatik tartışma. Dünya öngörülemez hale geldikçe, bireylerin neyi, nasıl ve neden merak edip araştırdığını, hangi bilgiye öncelik verdiğini anlamak istedim. Çevremizdeki akıl tutulması geçici mi değil mi benim merakım da bu? Bazı ipuçlarına da ulaştım. Kaynakları yazı sonuna da bıraktım.

NE KA BELİRSİZLİK O KA ARAYIŞ

Ne kadar belirsizlik, o kadar duyusal bilgi arayışı. Bu durum, sosyal ve siyasi kriz dönemlerinde insanların yeni bilgi kanallarını neden tercih ettiğini, neden sürpriz haberlere veya alternatif kaynaklara daha fazla dikkat verdiğini açıklamaya yardımcı oluyor.

Belirsizliğin arttığı dönemde iletişim stratejisi yeniden düşünmeye muhtaç bir alan. Bilgiyi erişilebilir, şeffaf ve teyit edilebilir kılmak çok önemli. Yoksa kafalar birden “gittim gördüm yendim ben bunu aldım sattım” diye çalışıyor.

Birbirinden bağımsız ama tamamlayıcı 3 çalışma yakaladım. Farklı disiplinlerden uzmanlarca yürütülen 2020-2024 arası dönemde yayımlanmışlar, ortak motivasyonları, insanın bilgi peşindeki davranışlarını, nörobiyolojik temelleriyle anlamak.

MAYMUNLAR VE İNSANLAR

Araştırmalardan biri özellikle ilginç, insanlara doğrudan bakmamış, Rhesus maymunları üzerinde yapılan nörobilimsel araştırma. Beyin ön (frontal) ve yan (parietal) bölgeleri arasındaki bilgi akışını incelemişler, belirsizliğin, beklenti ve öğrenme süreçlerini “asimetrik” etkilediğini keşfetmişler.

Mevcut teoriler, beynin “maliyet-fayda” hesaplarıyla bilgi işlediğini öne sürüyor. Belirsizlik arttığında, beyin “üstten aşağı” inen önyargılı beklentileri kısarak, “aşağıdan yukarı” yükselen duyusal bilgilere daha fazla öncelik veriyor. Böylece bilginin değeri, sadece ne kadar yararlı olacağına değil, aynı zamanda belirsiz bir durumu aydınlatmasına da bağlı oluyor. Sosyal ve siyasal iletişim stratejilerinden günlük hayattaki bilgi arama davranışlarımıza kadar pek çok alan için aydınlatıcı. Kriz zamanlarında insanlar neden beklenmedik kaynaklara yönelir, neden medya tüketim alışkanlıkları değişir, neden yeni bilgilere daha açık hale gelir? Belirsizliğin hüküm sürdüğü durumlarda, beyin yeni bilgiyi, yeni ipuçlarını, yeni sesleri daha değerli görüyor.

BELİRSİZLİKTE BİLGİ

Sosyal ve siyasi arenası çalkantılı olan bir dünyada, bu nörobilimsel araştırmanın temel mesajı şu: İnsan zihni, belirsizliği azaltmak için bilgiye yönelir. Bilgi “işe yarar” bir formatta sunulmalı. Yeni medyanın rolünü, gazeteciliğin sorumluluğunu, siyasetçilerin mesaj kurgusunu etkileyen bir süreç. Belirsizliğin sadece bireyin “merak” duygusunu değil, aynı zamanda hangi bilgilere öncelik vereceğini, hangi kanallardan gelen içeriğe daha fazla güvendiğini ve hangi stratejilerle öğrenmeye yöneleceğini etkilediğini gösteriyor.

UZMANLARA ÇAĞRI

Stratejistler, gazeteciler, politikacılar, eğitimciler ve kriz yöneticileri, belirsizliğin insanların bilgi talebini ve öğrenme stratejilerini nasıl şekillendirdiğini bilerek hareket etmek zorunda. Dünyanın her yanını saran belirsizlik bulutları altında, doğru bilgiyi sunmak kadar, o bilginin “öğrenme potansiyeli”, “kişiliklere göre uyarlanabilirliği” ve “duyusal anlamda teyit edilebilirliği”  önem kazanıyor. Böylelikle, sadece insan davranışlarının değil, toplumsal değişimin de derinliklerine inen bir rehberlik sunulmuş oluyor.

Araştırmalardan notlar ve linkler  

 (Nature Communications, 2021) araştırması, insanların kolay ya da imkânsız olan yerine, öğrenme potansiyeli barındıran, “orta zorlukta” ama ilerleme kaydedebilecekleri etkinliklere yöneldiğini kanıtlıyor.

 (PNAS, 2024): Bazı insanlar heyecan arayışında (thrill seeking), bazıları bilişsel çabaya istekli (need for cognition), bazıları ise belirsizlikten kaçar. Bu kişilik temelli farklılıklar, hangi haberleri, hangi yorumcuları, hangi analizleri tercih edeceğimizi etkiler.

 (Communications Biology, 2020): Maymun deneyleri, belirsizliğin beyin içi bilgi trafiğinde yön değişimine yol açtığını gösteriyor. Sosyal-siyasal krizlerde, bir liderin açıklaması yerine alandan gelen somut veriler, görgü tanığı raporları, yerel gazetecilik ürünleri, bireyin karar mekanizmasında daha etkili hale geliyor.

  1. Humans monitor learning progress in curiosity-driven exploration (Nature Communications, 2021)
    https://doi.org/10.1038/s41467-021-26196-w 2 3
  2. Individual differences in information demand have a low dimensional structure predicted by some curiosity traits (PNAS, 2024)
    https://doi.org/10.1073/pnas.2415236121 2 3
  3. Reward uncertainty asymmetrically affects information transmission within the monkey fronto-parietal network (Communications Biology, 2020)
    https://doi.org/10.1038/s42003-020-01321-z 2 3
  4. Communications Biology Makale Linki
  5. Taghizadeh, B. et al. (2020). Reward uncertainty asymmetrically affects information transmission within the monkey fronto-parietal network. Communications Biology 3, 594.
  6. Columbia Üniversitesi Zuckerman Enstitüsü Basın Bülteni
  7. İlgili ek literatür için: Bayesçi Karar Teorisi Kaynakları
Paylaş